E-BÜLTEN

hayata dair

Keith Chen, Yale Üniversitesi Ekonomi Bölümü’nde görev yapan bir profesör. Chen'in araştırması, maymunlara para kullanmayı öğretmek ve bu sayede topladığı bilgileri, insanların parayla olan ilişkisi ile karşılaştırıp çeşitli sonuçlar çıkarmak üzerine odaklanıyor. Araştırma, Yale Üniversitesi’nin maymun laboratuvarında başlıyor. Bu laboratuvarda, 7 Capuchin maymunu, bir ana ve birçok küçük deney kafesinde, para kullanmayı öğreniyor. Para olarak, gümüş renkli somun kullanılıyor.

Süreç gayet basit. Ana kafesten bir maymun alınıp, deney kafesine koyuluyor. Bu maymuna, para olarak adlandırılan somun veriliyor. Maymun, öncelikle bu somunu kokluyor, ağzına götürüyor. Bu aşamada, bir tepsi içinde çeşitli yiyecekler getiriliyor: elma, üzüm ve jell-o. Amaç, bu 7 maymunun her birinin sevdiği yiyecek türünü bulmak ve bu yiyeceği elde etmek için parayı kullanmalarını sağlamak. Deney kafesindeki maymun elmayı seçiyor. Araştırmacılar, maymuna elmayı vermeden önce, elinden parayı alıp, maymuna yiyeceği veriyorlar. Bu süreç, haftalarca sürüyor ve maymunlar, birkaç hafta sonra, ellerindeki somunun, yani paranın gücünü anlamaya başlıyorlar.

Maymunlar paranın kullanımını, araştırmacılar en çok tercih edilen yiyeceği öğrendikten sonra, yeni bir süreç başlıyor: fiyatlandırma. Bu yeni süreçteki amaç, maymunların, insanlar gibi rasyonel kararlar verip vermediğini bulabilmek. Böylece araştırmacılar, birçok maymunun tercihi olan jell-o'nun fiyatını iki somun, elmanın fiyatını yarım somun ve üzümün fiyatını ise bir somun yapıyorlar. Buldukları sonuç ise gerçekten ilginç. Maymunlar, deney sırasında, insanlar gibi, para harcama konusunda çoğu zaman rasyonel davranıyorlar. Paralarını, en çok yiyecek alabilecekleri şekilde harcamaya başlıyorlar. Maymunlar, 1 somun verip 2 dilim elma almayı, fiyatı 2 somun olan bir jell-o'ya tercih ediyorlar.

Buraya kadar her şey güzel! Günlerden bir gün, yine ana kafesten deney kafesine alınan maymun, deney kafesindeki bir tepsi içinde bulunan 12 somunu görüp çılgına dönüyor. Paraların bulunduğu tepsiyi kapıp ana kafese fırlatıyor, kendisini de ana kafese atıyor. Ana kafesteki bütün maymunlar, bir anda gökten para yağdığını görüp yere düşen paraları kapışmaya başlıyorlar. Levitt, bunu yazısında maymun tarihinde gerçekleşen ilk "banka soygunu" (maymunun tepsiyi çalması) ve "hapishane kaçışı" (maymunun deney kafesinden ana kafese kaçışı) olarak tanımlıyor.

Bütün bu kaos içinde araştırmacılar, ana kafesteki maymunlardan parayı geri almaya çalışıyorlar. Olay biraz yatıştığı bir anda Keith Chen, hiç görmemeyi tercih ettiğini söylediği bir olaya şahit oluyor: Erkek maymunlardan biri, dişi maymunlardan birine yaklaşıp, ona elinde bulunan somunlardan birini veriyor ve bunun karşılığında dişi maymun, erkek maymunun seks teklifini kabul ediyor! İşin ilginç yanı, bu iki maymunun "işi" bittikten sonra, dişi maymun "kazandığı" parayı araştırmacıya getirip, bununla üzüm almaya çalışıyor. Chen, bu olayı maymun tarihindeki ilk "fuhuş" olarak tanımlıyor.

Üniversitenin araştırma etik bölümü, maymunlar üzerinde yapılan para araştırmasının, maymunların yaşam koşullarını, değerlerini ve gündelik yaşamlarını tamamen değiştirdiği ve zedelediği gerekçesiyle, araştırmayı iptal edip maymunlara para verilmesini yasaklıyor.

Detayları merak edenler için:
http://www.som.yale.edu/faculty/keith.chen/articles/NYT%206_5_05.pdf